Tymczasem pomimo upływu tak wielu lat od zakończenia wojny nasza wiedza na temat rządu Rzeczypospolitej funkcjonującego w Londynie jest wciąż bardzo mała1. Wydaje się celowe podjęcia odpowiednich badań archiwalnych, które pozwoliłyby wypełnić tę wyraźną lukę2.
W ramach rządu RP w Londynie zagadnieniami przemysłu początkowo zajmowało się Ministerstwo Skarbu. Dopiero w czerwcu 1942 r. utworzono osobne Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Żeglugi. Jego pracami kierował Jan Kwapiński z PPS, jego zastępcą był Józef Kożuchowski.
Odnośnie do funkcjonowania Ministerstwa Przemysłu w Londynie dysponujemy praktycznie informacjami zamieszczonymi w trzystronicowym fragmencie książki Magdaleny Hułas3. Pewne uzupełnienia przynoszą wspomnienia ministra Jana Kwapińskiego4. Pewne przydatne informacje znajdują się w kilku innych publikacjach5.
Poszukując wiadomości na temat obsady personalnej oraz działalności Ministerstwa warto sięgnąć po dokumenty znajdujące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Wśród licznych materiałów dotyczących różnych struktur konspiracji polskiej z okresu II wojny światowej znajdują się tu także efekty rozpracowań prowadzonych przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego obejmujących rząd RP w Londynie.
Sprawa obiektowa w MBP
Interesujące informacje zgromadzono odnośnie do Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi, a zwłaszcza jego Wydziału Przemysłowego. Sprawę obiektową w tej sprawie prowadził w latach 1954-1956 Departament IV MBP6. Celem tego rozpracowania było:
– pełne rozszyfrowanie struktury organizacyjnej, obsady personalnej i zakresu działania;
– ustalenie powiązań personalnych Wydziału z Delegaturą Rządu na Kraj w tzw. okresie przejściowym i bezpośrednio po wyzwoleniu;
– wyjaśnienie czy, a jeśli tak to jaka komórka na emigracji przejęła zadania Wydziału po jego oficjalnym rozwiązaniu;
– poddania operacyjnej kontroli wszystkich ustalonych na terenie kraju byłych pracowników Wydziału pod kątem ustalenia ich ewentualnych powiązań z zagranicą7.
Londyński resort przemysłu
W ramach rządu RP w Londynie zagadnieniami przemysłu początkowo zajmowało się Ministerstwo Skarbu. Dopiero w czerwcu 1942 r. zostało utworzone osobne Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Żeglugi. Jego pracami kierował Jan Kwapiński z PPS, jego zastępcą był Józef Kożuchowski. W dotychczasowych badaniach udało się ustalić listę 24 osób, które w różnych okresach pracowały w Ministerstwie.
W skład Ministerstwa wchodziły cztery główne działy:
– spraw morskich,
– ekonomiczny,
– przemysłowy,
– rolnictwa i aprowizacji.
Interesujący nas najbardziej Dział/Wydział Przemysłu podzielony był na referaty:
– przemysłu i rzemiosła,
– przejęcia i uruchomienia przedsiębiorstw,
– górnictwa,
– odbudowy osiedli,
– gospodarki energetycznej i komunikacji
– mobilizacji i szkolnictwa sił technicznych8.
Z akt po MBP PRL: schemat organizacyjny Wydziału Górniczo-Hutniczego w Ministerstwie Przemysłu, Handlu i Żeglugi Rządu RP na Wychodźstwie. Z zasobu IPN
W kolejnych latach zakres działalności ulegał rozszerzeniu. Między innymi przejęto sprawy związane z pocztą. W 1944 r. liczba działów wzrosła do dziewięciu i były to działy:
– Ogólny,
– Przemysłowy,
– Ekonomiczno-Handlowy,
– Spraw Morskich,
– Rolnictwa i Reform Rolnych,
– Aprowizacji, Komunikacji i Łączności,
– Budownictwa i Robót Publicznych,
– Polityki Gospodarczej i Planowania.
Opracowywano, w porozumieniu z departamentami gospodarczymi Delegatury Rządu na Kraj, zapotrzebowanie na konkretne maszyny, urządzenia, materiały budowlane itp. na pierwszy okres powojenny, jakie miały być wysłane do Polski.
W wyniku rozpracowania MBP ustaliło listę 25 inżynierów zatrudnionych w Ministerstwie w latach 1942-1945, a także 25 inżynierów wykonujących prace zlecone. Ponadto sporządzono listę inżynierów zatrudnionych we wszystkich ministerstwach rządu RP w Londynie, umieszczono w niej 193 osoby.
Bardzo interesujące są informacje na temat planowania przyszłości gospodarczej w wyzwolonej Polsce. Prace te rozpoczęto w maju 1941 r.9 Następnie w 1942 r., już po powstaniu Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi utworzono „Komisję dla Opracowania Planu Gospodarczego”. W pracach Komisji brali udział inżynierowie: Bolesław Gawin, Roman Mglej, Zygmunt Ramza, Władysław Przestępski, Marian Batkowski, Józef Zacharzewski.
1943. Od lewej siedzą premier Mikołajczyk, Prezydent Raczkiewicz i wicepremier i minister PHiŻ Kwapiński, stoją ministrowie: skarbu Ludwik Grosfeld, bez teki Henryk Strasburger, informacji i dokumentacji Stanisław Kot, ON gen. Marian Kukiel, bez teki Karol Popiel, SZ Tadeusz Romer, pracy i opieki społecznej Jan Stańczyk, SW Władysław Banaczyk, dyrektor Biura Prezydialnego Adam Romer, spraw kongresowych Marian Seyda, sprawiedliwości Wacław Komarnicki, WRiOP ks. Zygmunt Kaczyński. Ze zbiorów NAC
Obsada personalna Wydziału Przemysłu
Na podstawie zeznań byłych pracowników MBP ustaliło obsadę personalną Wydziału Przemysłu10. Prezentowała się ona następująco:
Kierownik – inż. Franciszek Górski, następnie od 1943 r. inż. Julian (Józef)11 Cybulski;
Referat górniczy
inż. Jan Karol Zyzak – kopalnictwo węglowe i solne,
inż. Kazimierz Braun – kamieniołomy,
inż. Damian Stanisław Wandycz – kopalnictwo naftowe,
inż. T. (Roman Władysław) Glaser (Glazer) – rafinerie;
Referat hutniczy
inż. Stefan Górski, inż. T. (Karol) Wanner, inż. Aleksander Landau;
Referat metalowo-przetwórczy
inż. Wolański – wyroby masowe,
inż. Stanisław Bronisław Szulc – przemysł obrabiarkowy i narzędziowy,
inż. Eugeniusz Antoni (Aleksander) Rapaczyński – przemysł maszynowy;
Referat chemiczny
inż. Jan Walczyński, inż. Stefan Stanisław Namysłowski, inż. Kazimierz Kachlik, inż. Aleksander Zetel;
Inni pracownicy Wydziału:
dr (Andrzej Rosner) Rozner – referent do spraw chłodnictwa,
inż. Leszek (Zienkowski) Zienkowicz – referent do spraw energetycznych,
mgr Frankowski – sprawy szkolnictwa.
Wydział prowadził kartotekę zakładów przemysłowych istniejących na terenie II Rzeczypospolitej oraz na tzw. „Ziemiach Postulowanych”. Analizowano politykę gospodarczą prowadzoną przez władze okupacyjne.
Bardzo interesujące są informacje o planowaniu przyszłości gospodarczej w wyzwolonej Polsce. Prace te rozpoczęto w maju 1941 r. Następnie w 1942 r., już po powstaniu Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi, utworzono „Komisję dla Opracowania Planu Gospodarczego”.
Plany powojennej odbudowy przemysłu
Najważniejszym zadaniem Wydziału Przemysłu, i szerzej całego Ministerstwa, było opracowanie zagadnienia powojennej odbudowy przemysłu polskiego oraz jego rozwoju w przyszłości. W ramach tych prac opracowano szereg referatów i memoriałów przedstawianych rządowi RP. Współpracowano z innymi ministerstwami polskimi, ale także brytyjskimi. Polskich techników i inżynierów kierowano na staże do angielskich, kanadyjskich i amerykańskich zakładów przemysłowych. Współpracowano także z instytucjami alianckimi, np. z UNRRA. Opracowywano, w porozumieniu z departamentami gospodarczymi Delegatury Rządu na Kraj, zapotrzebowanie na konkretne maszyny, urządzenia, materiały budowlane itp. na pierwszy okres powojenny, jakie miały być wysłane do Polski.
Kontakty Ministerstwa Przemysłu z krajem
Funkcjonariusze MBP szczególną uwagę przywiązywali do sprawy kontaktów Ministerstwa z konspiracją w okupowanej Polsce. Jak wiemy, ważne informacje były wymieniane na drodze łączności radiowej oraz za pośrednictwem kurierów i emisariuszy. Szczególną rolę odegrał w tym zakresie Jan Nodzyński (Jan Duda, „Łuk”), wysłany w maju 1944 r. drogą powietrzną do Polski. Wcześniej zapoznał się on w Londynie szczegółowo z pracami prowadzonymi przez Ministerstwo Przemysłu. W Warszawie miał zreferować te sprawy w Delegaturze Rządu, a po przeprowadzonych rozmowach miał wrócić do Londynu.
Dodajmy, że także w 1944 r. do podróży drogą powietrzną do Polski przygotowywał się pracownik Ministerstwa inż. Zygmunt Kunczyński („Rak”). Niestety, z uwagi na zakończenie lotów ze zrzutami do Polski ta wyprawa została odwołana.
***
W końcu listopada 1956 r. Departament IV MBP zakończył sprawę ewidencyjno-operacyjną dotyczącą Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi oraz Departamentu Przemysłu i Handlu Delegatury Rządu na Kraj. Niemniej jednak szereg pracowników pozostało w ewidencji komunistycznego aparatu bezpieczeństwa.
1 W. Grabowski, Nieznany rząd Polski Walczącej 1939-1945, „Dzieje Najnowsze” 2012, nr 2, s. 153-156.
2 Należy podkreślić, że w zasobie Archiwum Akt Nowych znajduje się obszerny (ponad tysiąc jednostek archiwalnych) zbiór dokumentów Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi.
3 M. Hułas, Goście czy intruzi? Rząd polski na uchodźstwie wrzesień 1939 – lipiec 1943, Warszawa 1943, s. 184-187.
4 J. Kwapiński, 1939-1945 (Kartki z pamiętnika), Londyn 1947.
5 Wymieńmy dla przykładu: Rzeczpospolita Polska czasu wojny. Dziennik Ustaw RP i Monitor Polski 1939-1945, red. A.K. Kunert, Warszawa 1995.
6 AIPN 00231/189, t. 1-3.
7 AIPN 00231/189, t. 1, k. 8 – Postanowienie o wszczęciu sprawy obiektowej na b. Wydz. Przemysł. M.P.HiŻ „Rządu Londyn.”, Warszawa, 27 VIII 1954 r.
8 M. Hułas, Goście …, s. 186.
9 26 V 1941 r. grupa inżynierów opracowała memoriał w tej sprawie skierowany do władz polskich – AIPN 00231/189, t. 1, k. 120-133.
10 W aktywnym rozpracowywaniu Wydziału, i szerzej Ministerstwa, wykorzystywano także informatorów: „Prawdzic”, „Kowalski” (J.K. Zyzak), „Władysław” (S.B. Szulc).
11 W nawiasach podano inne imiona lub nazwiska występujące w dokumentach MBP.